Ciao tutti – ontdekkingsblog door Italië de beste tips voor Italië
Voor een prachtig Italiaans palazzo hoef je het land niet uit. Aan de Henri Polakstraat in Amsterdam, om de hoek bij Artis, ontwierp architect H.P. Berlage (1856-1934) De Burcht, een gebouw voor de vakbond van de diamantbewerkers, de Algemeene Diamant Bewerkers Bond (ANDB). Hij liet zich hierbij inspireren door zijn reiservaringen in Italië. Mariska liep mee met een rondleiding in het gebouw en waande zich even in een Florentijns paleis.
Berlages liefde voor Italië
Berlages liefde voor Italië vind je in veel van zijn architectuurontwerpen terug. Na zijn studiejaren aan de academie in Zurich vertrok de architect in de dop voor een jaar naar Italië. In 1880 en 1881 bezocht Berlage onder andere Turijn, Genua, Napels, Rome, Orvieto, Perugia, Siena, Florence en Venetië. Het verslag van deze reis – en de talloze tekeningen die hij maakte – laten zien hoe de jonge Berlage zich onderdompelde in het land van de klassieke oudheid, de renaissance en de barok.
In Rome verbleef Berlage een aantal maanden en ook in Florence bleef Berlage langer dan gepland. Hij kon ‘de stad van de bloemen’ maar met moeite vaarwel zeggen. De indruk die deze Toscaanse stad op Berlage maakte, zie je dan ook terug in zijn latere architectuurontwerpen voor Nederlandse gebouwen.
De Beurs van Berlage
In 1896 krijgt Berlage een belangrijke opdracht: de bouw van een nieuwe Beurs aan het Damrak in Amsterdam. Op het eerste gezicht een moeilijke opdracht als je overtuigd socialist bent. De beurs is natuurlijk een plek waar alles om kapitalisme draait. Maar met slimme verwijzingen in onder andere de schilderingen van Jan Toorop verwijst Berlage naar de toekomst, wanneer de Beurs voor een ander, socialistischer doel zal worden gebruikt – en de rol van kapitaal zal zijn afgezwakt.
De bouw van de Beurs begint in 1898. Berlage wijst naarmate de bouw vordert alle vormen van opzichtige decoratie af en baseert de decoratie puur op de schoonheid van de bouwmaterialen zelf. Hij laat de stenen voor zichzelf spreken, zonder extra opsmuk. Berlage kiest ervoor om de diverse materiaalsoorten niet weg te poetsen achter opzichtige decoraties, maar om het materiaal te laten spreken. Nu zien we nog steeds de prachtige contrasten in baksteen en hardsteen, in glas en staal. Wat natuurlijk ook opvalt, is de grote toren, die het gebouw aan de buitenkant domineert.
Een onneembare vesting
In 1898 krijgt Berlage ook een opdracht van Henri Polak, de voorzitter van de ANDB. Hij mag het vakbondsgebouw voor de grotendeels Joodse diamantbewerkers gaan ontwerpen, aan de Plantage Franschelaan 9, die na de Tweede Wereldoorlog als eerbetoon werd vernoemd naar de geliefde vakbondsvoorzitter Henri Polak, die in 1943 in Laren stierf.
Berlage tekende niet alleen voor het gebouw, maar ook voor het ontwerp van het interieur: meubels, drukwerk – alles werd overgelaten aan de Amsterdamse architect. Hij schakelt hiervoor veel bevriende kunstenaars in. Zijl, Derkinderen, Toorop en Mendes da Costa worden allemaal gevraagd om hun bijdrage te leveren.
In het gebouw krijgt Berlage alle ruimte om zijn socialistische idealen, die hij deelt met zijn opdrachtgever Polak, vorm te geven. Berlage noemt ‘De Burcht’ al snel een van zijn meest geslaagde bouwwerken. ‘Een burgt van den arbeid!’ zo beschrijft de journalist Kees van Bruggen in 1900 het bondskantoor van de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond. Zo ziet het gebouw er ook uit aan de buitenkant: een onneembare vesting.
Op 4 juli 1899 wordt de eerste paal in de grond geslagen en een jaar later, op 1 augustus 1900, wordt het gebouw in gebruik genomen. De vakbondsleden noemen het al snel liefkozend ‘hun paleis’.
Iedere week moesten de vakbondsleden een gulden afdragen aan de vakbondskas. De kosten voor de bouw van de Burcht bedroegen tachtig- tot negentigduizend gulden, maar dankzij de tienduizend leden die allemaal een wekelijkse afdracht van een gulden leverden, kon de bouw snel gerealiseerd en voltooid worden.
Palazzo Vecchio & Palazzo Pubblico als voorbeeld
Bij de entree word je direct geïmponeerd door de monumentale trap van zandsteen. Berlage wilde de arbeiders het gevoel geven dat ze boven zichzelf uitstegen als ze het gebouw betraden. Ook zie je hier, net als bij de Beurs, een enorme toren. Hierin straalt een enorme, schitterende diamant van glas, die duidelijk maakt voor wie hij het gebouw ontworpen heeft.
De zeggingskracht van de toren heeft Berlage direct ontleend aan de torens van het Palazzo Vecchio in Florence en het Palazzo Pubblico in Siena.
Berlage was weg van deze palazzi, die waren gebouwd voor en door de burgers. Een toren bepaalt de importantie van een gebouw. Een toren, aldus Berlage, ‘maakt duidelijk dat het om het centrum van een stad gaat’. Iedereen kijkt letterlijk tegen de toren op.
In zijn Italiaanse Reisherinneringen schrijft Berlage over de toren: ‘Zonder mij kan geen orde, geen rust, geen welvaart en geen maatschappij (…) bestaan.’ Ook is de versiering op de daklijst van de ANDB direct geïnspireerd op renaissancevoorbeelden in Florence en andere steden in Toscane.
Op de binnenplaats van een palazzo
Bij binnenkomst waan je je in een Italiaanse cortile, binnenplaats, zoals renaissance-palazzi maar ook burgerlijke woonhuizen in Toscane dat hadden. In zijn Italiaanse Reisherinneringen schrijft Berlage vaak over het palazzo, volgens hem ‘de meest uitgesproken uiting van een republiek.’
Berlage schrijft lovend over het Palazzo Pitti in Florence, deels ontworpen door architect Filippo Brunelleschi. Hij ging prat op de façade – zonder opmerkelijke versieringen en opsmuk – en noemde het gebouw het beste voorbeeld van paleisbouw dat hij ooit zag.
Ook de bogen in het interieur van de Burcht passen zo in een Italiaans paleis. De decoraties zijn ingetogen en vaak aangebracht in de bouwmaterialen zelf. Uitsparingen in zandsteen, die steeds verspringen, geven de hal een levendig karakter. Ook de zonnige kleur van de geglazuurde bakstenen, die steeds lichter wordt naarmate je je hoger in het gebouw bevindt, geeft je een zonoverladen gevoel.
Afbladderende schilderingen van Holst
Pas na de oplevering van de Burcht gaat de schilder R.N. Roland Holst aan de slag met de wanden van de belangrijkste ruimte van het gebouw, de bondsraadszaal. Hij zal er maar liefst vier jaar aan werken.
Holst ging te werk met een verkeerde verfsoort op een vochtige ondergrond. Al snel begonnen de eerste schilderingen van de wand te bladderen. De schilderingen van Holst bleven altijd een zorgenkindje en zijn tientallen jaren lang afgedekt geweest met houten platen. De uitgebreide restauratie in 2010 heeft ervoor gezorgd dat ze weer zichtbaar zijn en grotendeels in oorspronkelijke staat zijn hersteld.
De vakbondsleden kwamen in dit gebouw niet alleen bijeen voor vergaderingen. Ze konden er ook boeken lenen in de bibliotheek op de bovenste verdieping. Uit archieven blijkt dat een van de meest gelezen auteurs Emile Zola was.
Als je ‘geluk’ had, liep je Henri Polak zelf tegen het lijf. Hij bestookte de leden met vragen over het geleende materiaal. Als de antwoorden niet correct waren, kreeg de arbeider het boek weer mee naar huis om het opnieuw te lezen. Dit paste perfect in de filosofie van de arbeidersbeweging: je werkt acht uur per dag, je besteedt acht uur per dag aan een welverdiende slaap en acht uur per dag moet je jezelf ontwikkelen door te lezen, kunst te bekijken en voorstellingen te bezoeken. Onder Polak werd in 1911 de achturige werkdag ingevoerd en kregen de werknemers van de ANDB als eerste in Nederland per jaar zelfs tien dagen lang vakantie.
De leden van de ANDB brachten regelmatig geld bijeen voor toevoegingen aan hun paleis. In 1907 wordt een reliëf in de traphal toegevoegd van Lambertus Zijl.
In 1911 wordt de bestuurskamer ingericht naar een ontwerp van Berlage. De prachtige lamp in de hal is een ontwerp van Eisenloeffel uit 1919; de gebrandschilderde ramen voor de loketten in de vestibule werden in 1937 ontworpen door Elie Smalhout.
Noodlot
Rond 1920 gaat het minder met de ANDB. Het centrum van de diamanthandel verplaatst zich naar Antwerpen. In de jaren veertig slaat het noodlot echt toe. In de Tweede Wereldoorlog worden tweeduizend Joods-Amsterdamse diamantbewerkers vermoord.
Na de oorlog komt er een gedenkplaat in de hal voor diegenen ‘die nooit meer terug kwamen’. Het gaat steeds slechter met de ANDB en in 1958 gaat de vakbond op in de metaalbewerkersbond, de ANMB. Een vals slotakkoord van een prachtige compositie. Maar gelukkig kunnen we nog steeds genieten van de Burcht van Berlage, in het hart van de Amsterdamse Plantagebuurt.
Praktische info
Wil je de Burcht van Berlage bezoeken? Een aantal keren per jaar wordt in het gebouw een rondleiding gegeven. De rondleiding start om 13.00 uur en duurt anderhalf uur. De kosten bedragen €7,50 per persoon.
