DomUnder – neem een kijkje onder de Dom van Utrecht

Ciao tutti reisde naar Utrecht voor een bezoek aan het Romeinse castellum Trajectum, het ‘Utrecht’ van 2000 jaar geleden. Een indrukwekkende tijdreis, waarbij de geschiedenis van het huidige Domplein van Utrecht op een unieke manier tot leven wordt gewekt.

Een Romeinse grens
Voor het bezoek blijven we weliswaar in eigen land, maar toch gaan we daadwerkelijk een grens over. Het Domplein wordt namelijk aan drie kanten omgeven door moderne, roestvrijstalen grensmarkeringen die in het plaveisel zijn aangebracht en waar elk kwartier een lichte nevel uit opstijgt. De markeringen geven aan waar vroeger de muren van het Romeinse castellum lagen. Op de markeringen zijn bovendien de grenzen van het Romeinse Rijk weergegeven; een dubbele grensovergang dus.

Aan de zuidkant van het Domplein stappen we letterlijk over deze grens heen. In één tel wandelen we zo het Romeinse fort binnen dat hier ooit het landschap domineerde. Naast de grensmarkering staat ook nog een Romeinse grenspaal, die duidelijk maakt dat je Romeins grondgebied betreedt.

Precies dit stukje Utrecht heeft namelijk bijzondere Romeinse roots. De Romeinen bouwden rond 45 na Christus een castellum aan de oevers van de Rijn, de natuurlijke noordelijke grens van het Romeinse Rijk op het Europese vasteland.

Het castellum maakte deel uit van een reeks legerplaatsen en handelsposten, de Limes, die werden aangelegd onder leiding van keizer Claudius. Een van die castella kreeg de naam Trajectum, waarvan later de naam Trecht – en Utrecht – zou worden afgeleid.

Het Trajectum van toen was, zoals je op de foto hieronder kunt zien, nog niet de helft van het huidige centrum van Utrecht. Het Romeinse ‘Utrecht’ bevond zich op en om het huidige Domplein. De hoofdweg, de Via Principalis, liep van de westelijke poort (bij de hoek van de tegenwoordige Vismarkt en de Servetstraat) naar de oostelijke poort (het huidige Achter de Dom).

Een smallere weg, de Via Praetoria, leidde van het zuiden (bij het huidige Academiegebouw) naar het noorden. De markeringen van de oorspronkelijke grenzen van het castellum zijn, zoals we eerder al schreven, vereeuwigd in de straatstenen rondom het Domplein: in de Servetstraat, in de Domstraat en op het Domplein, ter hoogte van het Academiegebouw.

Op het kruispunt van de Via Praetoria en de Via Principalis stond de principia, het hoofdgebouw van het castellum. Om de principia bevonden zich talloze barakken, die voornamelijk bestonden uit houten palen en met leem bestreken vlechtwanden.

Van houten naar stenen castellum
Het Romeinse castellum Trajectum werd regelmatig aangevallen door de Bataven. Maar de Romeinen bouwden steeds weer  een nieuw fort, gebouwd op de resten van het bestaande fort. Zo bouwden ze een tweede vesting in 69, nadat de houten ‘muren’ in vlammen waren opgegaan tijdens de Bataafse opstand. Rond het jaar 210 werd er voor het eerst een castellum van tufsteen gebouwd, met vier hoektorens en vier poorten.

Het Romeinse castellum was tot ongeveer 275 na Christus bewoond; daarna trokken de Romeinen weg. Op de plek van het castellum werd later een burcht gebouwd, van waaruit de Engelse monnik Willibrord het christendom zou verspreiden, waarna de plek zo goed als permanent het thuis zal zijn van kerken en kathedralen.

Zo op het eerste oog herinnert er op het Domplein, buiten de moderne grensmarkering, niets aan de Romeinen. Maar schijn bedriegt, want zodra je een kijkje ónder het Domplein neemt, gaat er een hele Romeinse wereld voor je open.

DomUnder
Dat kan natuurlijk niet zomaar, onder de bestrating kijken, maar gelukkig kun je dankzij het initiatief DomUnder afdalen onder het Domplein.

DomUnder begon eigenlijk al in 1985, toen Theo van Wijk een stuk van de Romeinse castellum-muur aantrof onder de binnenplaats van de toenmalige muziekschool. Van Wijk: ‘Ik heb wel wat met Romeinen en met legers. En vooral met wisselingen in de macht. Van Romeinen naar bisschoppen, van keizers naar burgers. Utrecht heeft een fantastisch verleden op dat gebied.’

Die eerste vondst was voor Van Wijk dan ook aanleiding om Initiatief Domplein op te richten, waarmee hij samen met Paul Baltus ‘tweeduizend jaar geschiedenis toegankelijk, aanraakbaar en beleefbaar’ wilde maken.

Dankzij Van Wijks initiatief kon er onder het Domplein 350 vierkante meter worden uitgegraven, waarbij onder andere de resten van een Romeinse weg werden gevonden. Precies op het niveau van die weg kun je nu onder het Domplein door wandelen, waarbij je de resten van de verschillende Romeinse castella kunt zien, inclusief de brandlaag van de Bataafse opstand in 69.

Voor je ogen komt tweeduizend jaar geschiedenis tot leven. Met behulp van een slimme zaklamp ontdek je allereerst de Romeinse resten die stuk voor stuk een bijzonder verhaal te vertellen hebben.

Je staat oog in oog met het praetorium, ontdekt onder meer olielampjes, dakpannen (met hier en daar een inscriptie of een afdruk van een hondenpootje) en Romeinse ‘kogels’, loopt rakelings langs oude grafkelders en maakt bijna aan den lijve mee hoe een tornado het schip van de latere kathedraal in 1674 deed instorten – met verderop de restanten van steunberen.

Het is, eenmaal weer buiten op het Domplein, even knipperen met je ogen. Niet alleen vanwege het duister beneden, maar vooral omdat de beelden van deze bijzondere tijdreis nog op je netvlies staan. Nog nooit maakten we op zo’n unieke manier kennis met de Romeinse erfenis in Nederland. Da non perdere!

Praktische info
DomUnder is dagelijks te bezoeken (behalve op maandag). Je kunt een ontdekkingstocht (duur: ca. 75 minuten) reserveren om 11.00, 12.00, 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur (vertrek vanaf Domplein 4). Een kaartje kost € 10,- (kinderen van 6-12 jaar en studenten betalen € 7,50). De prijs is inclusief gids plus een audiotour (beschikbaar in het Nederlands, Engels en Duits).

Als extraatje voorafgaand en tijdens je bezoek raden we aan om de iPad-app Tijdreis Domplein te downloaden, waarmee elke laag van het Domplein op een bijzondere manier onthuld wordt.