Twaalf keizers – Mary Beard over de verbeelding van macht, van de antieke wereld tot nu

Hoe ziet macht eruit? In Twaalf keizers vertelt Mary Beard, een van onze favoriete schrijvers, hoe de beeldvorming van de rijken en machtigen in het westen meer dan twee millennia lang is bepaald door voorstellingen van Romeinse heersers.

Centraal staan de twaalf keizers die door Suetonius zijn beschreven, van de meedogenloze Julius Caesar tot de vervloekte Domitianus. Waarom staan juist die moordende autocraten in de kunst tot op de dag van vandaag zo sterk op de voorgrond?

In dit rijk geïllustreerde boek – met op de cover de bustes van de twaalf keizers van Giovani Battista della Porta, die te zien zijn in de hal van de Galleria Borghese in Rome – ga je samen met Mary Beard op reis door tweeduizend jaar kunst- en cultuurgeschiedenis.

We delen alvast een fragment uit het voorwoord. Mary Beard: ‘De Romeinse keizers zijn nog steeds overal om ons heen. Bijna twee millennia zijn voorbijgegaan sinds het oude Rome de oude hoofdstad was van een keizerrijk, maar zelfs nu nog kent iedereen, in ieder geval in het westen, de naam van Julius Caesar of keizer Nero, en soms weet men zelfs hoe ze eruitzagen.

Hun gezichten staren ons niet alleen aan in musea en beeldengalerijen, ze komen ook voor in films, in reclames en op spotprenten in kranten. Een satiricus heeft maar weinig nodig (een lauwerkrans, een toga, een lier en wat vlammen op de achtergrond) om een hedendaagse politicus te veranderen in een Nero die ‘een beetje zit te tokkelen terwijl Rome brandt’; de meesten van ons snappen wel wat hij bedoelt.

In de laatste pakweg vijfhonderd jaar zijn de keizers en soms ook hun echtgenotes, moeders, zonen en dochters talloze keren herschapen op wandtapijten en schilderijen, in zilver en keramiek, in marmer en brons.

Ik schat dat er voor ‘het tijdperk van de mechanische reproductie’ er binnen de westerse kunst meer afbeeldingen van Romeinse keizers zijn gemaakt dan van enige andere menselijke figuur, op Jezus, de Maagd Maria en een handjevol heiligen na.

De roep van Caligula en Claudius klinkt op alle continenten ook vele eeuwen later nog na, waar die van Karel de Grote, Karel V of Hendrik VIII is verstomd. Hun invloed reikt veel verder dan de bibliotheek of de collegezaal.

Ik heb veel nauwer dan de meeste mensen met deze oude heersers samengeleefd. Al veertig jaar lang maken ze een belangrijk deel uit van mijn werk. Ik heb hun geschriften uitgebreid bestudeerd, van hun vonnissen tot hun grapjes. Ik heb de fundamenten van hun macht geanalyseerd, de regels van hun opvolging (voor zover die er waren) zorgvuldig nageplozen en maar al te vaak hun heerschappij betreurd.

Ik heb naar hun tronies getuurd op munten en cameeën. En ik heb studenten geleerd plezier te beleven aan wat de Romeinse schrijvers kwijt wilden over hen en dat tevens uitvoerig te bevragen.

De ranzige verhalen over keizer Tiberius’ escapades in zijn zwembad op het eiland Capri, de geruchten over Nero’s begeerte naar zijn moeder of wat Domitianus met vliegen deed (hij martelde ze met de punt van zijn pen), ze prikkelden de verbeelding van de moderne mens én vertellen ons veel over de angsten en fantasieën van de oude Romeinen. Maar, en ik heb dit vaak met de nodige stelligheid beweerd tegen mensen die deze verhalen al te graag wilden geloven, ze zijn niet altijd ‘waar’ zoals wij nu de waarheid zien. Ik ben van mijn vak classicus, historicus, docent, scepticus en af en toe spelbederver.

In dit boek richt ik mijn aandacht op iets anders, namelijk het beeld van de keizers in later tijden, en stel ik fundamentele vragen over hoe en waarom dat is ontstaan. Waarom hebben kunstenaars sinds de renaissance deze eeuwenoude persoonlijkheden zo vaak en op zo veel verschillende manieren in beeld gebracht?

Waarom hebben kopers die kunstwerken aangeschaft, als duur beeldhouwwerk, goedkope plaquette of eenvoudig drukwerkje? Wat is, van al die tronies van dode, vaak eerder kwaadaardige dan heroïsche autocraten, de betekenis voor een modern publiek?

De Romeinse keizers spelen in de volgende hoofdstukken zelf de hoofdrol, met name de eerste twaalf keizers, van Julius Caesar (vermoord in 44 voor Christus) tot Domitianus de vliegenbeul (vermoord in 96 na Christus), via onder anderen Tiberius, Caligula en Nero.

Bijna alle (vroeg)moderne kunstwerken waar ik het over zal hebben werden gemaakt in dialoog met de afbeeldingen die de Romeinen zelf van hun keizers maakten, en met al die oude verhalen, hoe vergezocht ze ook mogen zijn, over hun (wan)daden.

De keizers moeten het voetlicht echter delen met een breed scala aan latere kunstenaars. Sommige, zoals Mantegna, Titiaan of Alma Tadema, zijn zeer bekend binnen de westerse traditie; andere behoren tot generaties van inmiddels naamloze wevers, schrijnwerkers, zilversmeden, drukkers en keramisten die enkele van de treffendste en invloedrijkste beeltenissen van de keizers hebben gemaakt.

Ze delen het voetlicht met een selectie van renaissancistische humanisten, antiquaren, geleerden en moderne archeologen die hun energie hebben gestopt in het (al dan niet correct) identificeren en reconstrueren van deze oude gedaanten van de macht, en ook met een nog veel groter gezelschap, van schoonmakers tot hovelingen, die boos, verveeld, verbluft of onder de indruk waren door wat ze zagen.

Met andere woorden: ik ben niet alleen geïnteresseerd in de keizers zelf of in de kunstenaars die hen verbeeldden, maar ook in onszelf, de beschouwers.

Ik hoop een paar verrassingen in petto te hebben, en wat onverwachte, bizarre weetjes uit de kunstgeschiedenis. We zullen keizers tegenkomen op de onwaarschijnlijkste plaatsen, zoals chocolaatjes, zestiende-eeuws behangpapier en kitscherige achttiende-eeuwse wasportretten.

We zullen onze hersens pijnigen over standbeelden waarvan de datering ook nu nog zo omstreden is dat we niet weten of ze inderdaad origineel Romeins zijn, latere pastiches, vervalsingen of replica’s, of creatieve huldeblijken aan de keizerlijke traditie uit de renaissance.

We zullen nagaan waarom zoveel van deze beelden met evenzoveel fantasie steeds weer anders zijn geïdentificeerd en in de loop van de eeuwen steevast tot zoveel verwarring hebben geleid: de ene keizer werd aangezien voor de andere, moeders en dochters werden met elkaar verward en vrouwelijke personages uit de Romeinse geschiedenis werden (ten onrechte) beschouwd als mannen, of omgekeerd.

En uit de bewaard gebleven kopieën en andere vage aanwijzingen zullen we een verloren serie keizerlijke gezichten uit de zestiende eeuw reconstrueren, die nu nagenoeg vergeten zijn, maar die ooit zo bekend waren dat ze bepalend waren voor hoe mensen in heel Europa zich de Romeinse keizers voorstelden.

Mijn doel is te laten zien waarom de afbeeldingen van deze Romeinse keizers, stuk voor stuk autocraten en tirannen, er in de kunst- en cultuurgeschiedenis nog steeds toe doen.’

Lees verder in

Twaalf keizers | Mary Beard | vertaald door Brenda Mudde en Maarten van der Werf | ISBN 9789025314156 | € 40,- | uitgeverij Athenaeum | bestel Twaalf keizers bij je lokale boekhandel of via deze link bij bol.com