In deze rare, verwarrende tijd, waarin je soms vast een beetje met je ziel onder je arm loopt, gaat er niets boven fijne afleiding en inspiratie. Juist het gemis aan van alles dat normaal zorgt voor beide – cultuur, gezelligheid, Italië! – maakt dat soms lastig.
Gelukkig zijn de Italianen inventief en hebben ze een prachtige spreuk verzonnen: la cultura non si ferma. Cultuur stopt niet – en dus ook niet in quarantaine of lockdown. Cultuur weet je misschien wel meer dan anders te raken en troost te bieden wanneer je worstelt met of je overgeleverd voelt aan de grillen van de wereld.
Een prachtig troostrijk stukje cultuur is de filosofie uit het oude Rome. Oud-historica en (bedrijfs)coach Wendelijn dook in het oeuvre van een aantal grote Romeinse denkers en deelt een aantal inspirerende teksten (en tips!) om je een hart onder de riem steken.
De basis van een gelukkig leven
Seneca vroeg het zich tweeduizend jaar geleden al af: ‘Een gelukkig leven, dat wil iedereen wel. Maar wat is de basis van zo’n gelukkig leven?’ Een lastige vraag in alle tijden. Nu, maar zeker ook in het oude Rome van Seneca. Praktische tips voor een gelukkig leven waren toen al erg gewild en filosofie bood een oplossing.
Vooral de stoïcijnen, de stroming waartoe Seneca behoorde, blonken uit in ‘praktische’ filosofie (in tegenstelling tot vele andere filosofische stromingen die vaak gekmakend doorzaagden over taaie, theoretische overpeinzingen) en boden ideeën voor het leven van alledag.
Dat leven van alledag was destijds moeilijk zat. Vrijwel continu gebeurden er dingen waar men geen grip op had, zowel op beperkte schaal, het kleine leed, maar ook op grote schaal: het vroegtijdig overlijden van dierbaren, overstromingen van de Tiber en andere natuurrampen, oorlogen, faillissement, honger, geweld, angst, verbanning enzovoort.
Om dan toch houvast te hebben en je niet te laten meeslepen door emoties, was er gelukkig de filosofie. Waar geneeskunde de mankementen van het lichaam genas, werd filosofie gezien als de genezer van de ziel.
De stoïcijnen vonden dat je er verstandig aan deed filosofie dagelijks te beoefenen om je geest in vorm te houden. En hoewel filosofie destijds geen solitaire bedoening was, maar een gezamenlijke activiteit waarbij je door gesprekken te voeren tot wijsheid kwam, konden de filosofische overtuigingen je ook troost bieden op momenten dat je je alleen voelde.
Even terug bij jezelf
Een mooie manier om die filosofie dagelijks een plek te geven, is te vinden bij filosoof-keizer Marcus Aurelius. In moeilijke tijden vertrouwde hij dagelijks zijn gedachten toe aan het papier, om voor ogen te houden wat belangrijk voor hem was. Ook hielp het hem om zichzelf aan te sporen het goede te blijven zien en te doen.
Het schrijven hielp hem om rust in zichzelf te vinden te midden van de chaos en gebeurtenissen van alledag. Marcus Aurelius stelde dat sommige mensen zich destijds graag onttrokken aan de stress van het dagelijks leven door naar een buitenverblijf te gaan, maar dat een filosoof zich simpelweg in zichzelf terug kon trekken.
Hij schreef dan ook aan zichzelf: ‘Blijf het je daarom altijd gunnen om je terug te trekken in jezelf en jezelf te helen’. Hier bedoelt hij niet mee dat hij – of jij – als monnik zou moeten leven. Nee, slechts een kort moment van rust en reflectie per dag, het liefst in de ochtend, hielp hem al om zich van onnodige stress te ontdoen en rustig te worden.
Zodoende kon hij de dag rustig en gefocust tegemoet treden. ‘Zo zul je als mens namelijk ook vanzelf goed handelen en het goede doen naar anderen,’ aldus Marcus Aurelius.
Het goede van je vrienden
Een andere manier die Marcus Aurelius gebruikte om zijn innerlijke ethische kompas gedurende de dag in de juiste richting te houden (hij worstelde in zijn rol als keizer namelijk behoorlijk om te midden van onrecht en kwaadaardigheid zijn vriendelijkheid te behouden) was het denken aan zijn vrienden.
‘Als je jezelf wil opvrolijken,’ zo zei hij, ‘denk dan aan de goede eigenschappen van de mensen uit je omgeving. Bijvoorbeeld de energie van de één, de bescheidenheid van de ander, de vrijgevigheid van weer een ander, enzovoort.’ Geen slechte tip!
Zaak is in elk geval om grip te krijgen op je emoties, want die vormen de grootste bedreiging voor geluk en gaan nogal eens met je hoofd aan de haal. Wat je wil bereiken, is een staat van apatheiai, waarin je vrij bent van lijden en je emoties hebt leren beteugelen.
In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, wilden de stoïcijnen helemaal niet álle gevoelens en emoties uitbannen (vreugde, wens en verlangen waren bijvoorbeeld zeer welkom). Ze bedoelden vooral dat je zou moeten proberen je te ontdoen van emoties die ertoe leiden dat je je gestrest, boos of ongelukkig voelt, want dat strookt niet met het uiteindelijke doel in het leven: gelukkig zijn.
Worstelen met het onverwachte
Wees gerust: ook voor de stoïcijnen was dit geen sinecure. ‘De kunst van het leven lijkt meer op worstelen dan op dansen: op onze hoede en met beide benen stevig op de grond, klaar voor alles wat zich onverwachts kan voordoen,’ zei Marcus Aurelius daarover.
Je moet alert blijven, want je emoties zijn sterk en nemen je ratio over voor je er erg in hebt. Dit is precies de reden dat het helpt om regelmatig een moment van stilte op te zoeken om jezelf te helpen je emoties te beteugelen, door reflectie.
‘Accepteer het heden – alles ervan. Overtuig jezelf ervan dat alles een gift is van de goden,’ zo zei Epictetus, een voormalig slaaf en de leermeester van Marcus. Dat is de kunst. ‘Verlang niet dat alles wat er gebeurt, precies zo gebeurt als dat jij wenst, maar wens slechts dat alles gebeurt zoals het nu eenmaal moet gebeuren en je zult slagen in het leven.’ Je moet immers niet door het verlangen naar wat je mist, bederven wat je hebt.
Wat je volgens deze heren uit het oude Rome dus moet doen, is je ratio gebruiken. Daarmee bedoelen ze overigens niet ratio in de moderne zin van het woord, maar iets spirituelers. Een ‘kennend principe’, ook wel vertaald met rede, god of natuur, dat ten grondslag ligt aan alles in de kosmos.
Als je dat stukje in jezelf kunt vinden, het stukje dat je beoordelingsvermogen bepaalt, dan zul je niet langer worden meegesleurd door je emoties en je ongelukkig voelen. Nee, dan kun je zien dat veel van wat er in je leven gebeurt slechts dát is, een gebeurtenis.
Epictetus’ meest beroemde woorden vatten dit onderscheid tussen ratio en emoties heel helder samen: ‘Niet de dingen zelf maken de mensen van streek, maar hun denkbeelden erover’.
Dit klinkt wellicht wat koeltjes (een groot verwijt naar de stoïcijnen), en makkelijk is het zeker niet, maar er is hoop, laat Marcus weten, want ook jij bent hiertoe in staat.
‘De natuur heeft ieder bewust wezen hetzelfde vermogen geschonken dat zijzelf bezit: net zoals de natuur van iedere hindernis en tegenwerking gebruikmaakt, en ze deel van haarzelf maakt, zo ook is de redelijke mens in staat iedere hindernis om te vormen tot een goede gelegenheid, waar hij hoe dan ook profijt van trekt.’
Meer lezen van en over deze stoïcijnen? Check dan ons artikel over Marcus Aurelius’ Overpeinzingen of bestel zijn overpeinzingen bij bol.com.
Andere aanraders:
*Leven in het heden. Overpeinzingen van een Romeinse keizer – Mark Forstater
*Leer denken als een Romeinse keizer – Donald Robertson
*Het zakboekje (Encheiridion) – Epictetus
*Het ware geluk (De vita beata) – Seneca
*Marcus Aurelius – Pierre Grimal
[Wendelijn heeft de vertalingen soms wat aangepast en de quotes hier en daar ingekort om de leesbaarheid te vergroten.]