Adrianus VI – de enige paus uit de Nederlanden – werd 500 jaar geleden tot paus gekozen

Precies vijfhonderd jaar geleden, op 9 januari 1522, werd Adrianus VI als enige Nederlander ooit tot paus gekozen. Nog geen twee jaar later, op 14 september 1523, stierf hij.

portret van Adrianus VI – Jan van Scorel
Centraal Museum, Utrecht

500 jaar Adrianus VI in Rome en Utrecht

Zowel in Rome als in Utrecht staat men dit jaar stil bij dit bijzondere jubileum. Op 24 april werd in de Santa Maria dell’Anima in Rome, waar Adrianus VI begraven ligt, een mis voor hem opgedragen.

In de Pauscast (seizoen 2, aflevering 6) vertellen Andrea Vreede en Wilfred Kemp meer over Adrianus VI. Op de speciale website Paus Adrianus 500 vind je alle informatie en evenementen in dit jubileumjaar. Ook is er een mooie tentoonstelling te zien in Museum Catharijneconvent, met in de hoofdrollen Adrianus VI en Jan van Scorel, die hem prachtig portretteerde.

portret van Adrianus VI in Paushuize

Op Eerste Kerstdag zendt KRO-NCRV een documentaire uit over Adrianus VI, de enige Nederlander die ooit tot paus is benoemd (19.30 uur, NPO 2). Regisseur Bart Ruijs vertelt in de documentaire over het leven van deze bijzondere paus, die dit jaar precies vijfhonderd jaar geleden benoemd werd.

Paushuize – het huis van paus Adrianus in Utrecht

Paushuize is het huis dat paus Adrianus VI in Utrecht had laten bouwen om rustig van zijn oude dag te genieten. Helaas heeft Adrianus zijn droomhuis zelf nooit kunnen bewonderen. Tijdens de bouw werd hij vanuit Spanje naar Rome geroepen om de pauselijke troon te bestijgen. Een terugkeer naar zijn geboortestad Utrecht leek daarna verder weg dan ooit…

In deze blog vertellen we je alles over deze bijzondere plek in Utrecht, met de mogelijkheid om binnen te kijken en kennis te maken met de tastbare erfenis van de enige Nederlandse paus die het Vaticaan ooit heeft gekend. Zijn levensloop wordt op de verschillende schilderijen in de Adrianussalon mooi uitgebeeld.

Adrianus VI – de tragische paus uit de Nederlanden

Het leven van Adrianus VI is ook prachtig gedocumenteerd in de biografie van de hand van Michiel Verweij. In Adrianus VI – de tragische paus uit de Nederlanden – de eerste biografie sinds 1980 – wordt de boeiende figuur van Adrianus VI nader voorgesteld en in zijn context geplaatst.

Als toonaangevend figuur aan de Leuvense universiteit rond 1500, als leraar van Karel V, als regent van Spanje, als paus… Weinig mensen uit de Lage Landen hebben een zo indrukwekkende carrière gemaakt als deze zoon van een Utrechtse schrijnwerker.

Zijn Romeinse carrière duurde echter maar kort; paus Adrianus VI werd al kort nadat hij tot paus was gekozen ernstig ziek. Uiteindelijk heeft hij nog geen jaar over de katholieke kerk geregeerd.

Het begon allemaal veelbelovend. Toen paus Leo X op 1 december 1521 stierf, was de bodem van de kas van het Vaticaan in zicht. Leo X was een enorme kunstliefhebber en had veel geld gespendeerd aan nieuwe kunstwerken en grootse opdrachten. De kardinalen kwamen op 27 december 1521 in conclaaf bijeen om Leo’s opvolger te kiezen.

Er werd geopperd een buitenstaander te kiezen. Daar was iedereen het snel mee eens. Het voorstel om Adrianus tot paus te benoemen, werd eveneens door iedereen verwelkomd. Bij de tweede stemming werd de vereiste twee derde meerderheid van de stemmen dan ook al bereikt. Sterker nog, Adrianus werd met een overweldigende meerderheid tot paus gekozen.

De bevolking van Rome was het hier echter niet mee eens. Hoe konden de kardinalen nu een noorderling tot paus kiezen, een barbaar, iemand die zelfs nog nooit in Rome was geweest! De kardinalen vroegen zich dat zelf overigens ook binnen de kortste keren af.

Adrianus verbleef namelijk in Spanje en maakte niet direct aanstalten om naar Rome te komen. Er was echter niets meer aan te doen. Een gezantschap van drie kardinalen ging op weg naar Spanje om de nieuwe paus te vragen zijn verantwoordelijkheid te nemen.

In het noorden viel de benoeming wel in de smaak. Toen het grote nieuws eenmaal tot in de Nederlanden was doorgedrongen, werd er volop feest gevierd. De klokken luidden, mis na mis werd er opgedragen en er werden vreugdevuren ontstoken. Het Utrechtse gemeentebestuur organiseerde een feestelijke receptie ter ere van deze belangrijke benoeming, en iedereen was blij. Iedereen, behalve Adrianus zelf.

Op 22 januari 1522 vernam Adrianus per brief dat hij tot paus was gekozen. Zijn reactie was tekenend: ‘Als dit waar is, heb ik alle reden om bedroefd te zijn.’ De Spanjaarden waren echter door het dolle heen. Hun enthousiasme was misschien nog wel groter dan dat van de Nederlanders. In alle kerken werd het Te Deum gezongen en de Spanjaarden overlaadden de paus – hun paus! – met kostbare geschenken.

Een paar weken later vertrok Adrianus naar de Spaanse oostkust. Hij wist niet waar hij kijken moest: langs de weg verdrongen de mensen zich om hem te kunnen zien of zelfs even aan te raken. In de havenstad Tarragona ging Adrianus aan boord van een schip dat hem naar de Romeinse havenstad Ostia zou brengen. De reis duurde bijna drie weken en Adrianus was voortdurend zeeziek.

Eind augustus arriveerde Adrianus bij de Sint Paulus-buiten-de-muren, waar hij de nacht in het klooster doorbracht. In Rome heerste op dat moment een pestepidemie en iedereen dacht dat de paus zijn intocht in de stad zou uitstellen, maar daar dacht Adrianus anders over.

Op 29 augustus arriveerde hij in het centrum van Rome, waar hij, ondanks alle eerdere protesten, enthousiast werd ontvangen door een uitzinnige menigte. De paus was eindelijk ‘thuis’. Op 31 augustus werd Adrianus in de Sint-Pieter officieel tot paus gekroond.

Het enthousiasme waarmee de paus was ingehaald, duurde echter niet lang. De Romeinen hadden weliswaar lange tijd geklaagd over de pracht en praal van pronkzieke pausen, maar de eenvoud van Adrianus vonden ze misschien nog wel weerzinwekkender. Adrianus zette als paus zijn ascetisch leven gewoon voort. Bovendien verwachtte hij ook van anderen dat ze alle luxe opzij zetten.

Michiel Verweij beschrijft dit als volgt: ‘Adrianus liet de collectie klassieke beelden die Julius II in het Belvedere had laten opstellen (met onder meer de Laocoon, de Apollo van het Belvedere en de Ariadne, toen nog als Cleopatra bekend) min of meer letterlijk achter slot en grendel plaatsen: voor de beelden die in nissen stonden, werden houten schotten gezet en toegang tot de verzameling, die eens de trots van Julius II en Leo X was geweest en die het hele hof en alle kunstenaars en diplomaten tot voor kort vrij hadden kunnen bekijken en bewonderen, werd sterk beperkt.

Zelfs de schitterende fresco’s van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel waren bijna verdwenen onder een dikke laag kalk. Als Adrianus zijn zin had gekregen, had niemand na 1523 nog kunnen genieten van Michelangelo’s meesterwerk. De strenge paus, die bovendien niet veel op had met kunst, vond de schilderingen maar heidens en wilde er niet langer mee geconfronteerd worden. In deze blog lees je er meer over.

Nog sterker: tot opvolger van Rafaël als conservator van de Vaticaanse oudheden werd niet een Italiaan benoemd, maar de min of meer toevallig in Rome verblijvende schilder Jan van Scorel (1495-1562). Deze was geboren in het (Noord-)Hollandse Schoorl, maar zijn voornaamste plaats van activiteit was Utrecht.

Hij had, zoals in de Utrechtse elite wel meer gebruikelijk was, een pelgrimstocht naar Jeruzalem gemaakt en zijn terugtocht voerde hem langs Rome. Ook al was de reis van Jan van Scorel dus religieus gemotiveerd, hij zou in Rome natuurlijk wel de nodige bevruchting door de renaissancekunst ondergaan.’

Een andere maatregel van Adrianus, het zogenaamde baardendecreet, viel evenmin in de smaak bij de Romeinen: ‘Adrianus vaardigde een verbod uit op het dragen van lange baarden door hoge geestelijken, aangezien hij dat als een uiting van ijdelheid beschouwde. Het verbod had nauwelijks effect: zelfs zijn steun en toeverlaat, Willem van Enckenvoirt, kennen we enkel met een lange en weelderige baard.

Pasquino – een van de sprekende standbeelden in Rome – spotte over deze bepaling: ‘Aan de baardenscheerders, na de publicatie van het edict van paus Adrianus VI waarin hij verbiedt dat clerici baarden dragen. Juicht, baardenscheerders, juicht: de paus van Rome beslist in uw voordeel. Want hij wil dat de stoppelige kunnen kaalgeschoren zijn en niet geknipt worden en dat mannelijke delen op vrouwelijke wijze worden getooid.

Terecht dus zult u tempels bouwen voor zo’n patroon, waarin beelden van eeuwige schoonheid zullen staan. Rome, nabij de heilige Pasquillus in de maand september van het eerste jaar van het pontificaat van de allerheiligste vader Adrianus VI.’

De toon was daarmee wel gezet. Tijdgenoten omschreven de sfeer in het Vaticaans paleis ten tijde van Adrianus, wellicht met enige overdrijving, als die in een klooster.’

Meer weten over de enige paus uit de Nederlanden? In Adrianus VI – De tragische paus uit de Nederlanden vertelt Michiel Verweij over Adrianus’ leven, in de Nederlanden en in Rome, op een scharniermoment in de Europese geschiedenis.

Adrianus VI – De tragische paus uit de Nederlanden | Michiel Verweij | ISBN 9789044126648 | € 20,50 | uitgeverij Garant | bestel dit boek bij bol.com

Ook een aanrader is het boek De Nederlandse paus van Twan Geurts, de meest recente biografie over Adrianus VI.