Is er ooit een vrouwelijke paus geweest?

Of het waar is of niet, het verhaal achter het gerucht dat er ooit een vrouwelijke paus is geweest, is te mooi om het niet te vertellen. In 855 zou een vrouw de scepter hebben gezwaaid in de kerk. Onmogelijk? Niet als je het altaar voor Johanna in Rome bezoekt en onderstaand verhaal leest…

Een kloosterleven uit liefde

Het verhaal begint in 818, als een Brits gezin vanwege het geloof naar Duitsland verhuist. De dochter, Johanna genaamd, verlaat op haar twaalfde het huis, gehuld in mannenkleren, om als novice in te treden in een klooster. Niet eens omdat ze zo godsgezind was, maar omdat ze verliefd is op een van de monniken uit het klooster.

Ze meet zichzelf een nieuw uiterlijk aan en laat zich Johannes van Engeland noemen. Overdag neemt ze deel aan het kloosterleven en knielt ze geregeld neer om te bidden, maar ’s nachts nemen de twee geliefden het niet zo nauw en belanden ze meer dan eens bij elkaar in bed. Hetgeen natuurlijk wordt ontdekt, met verbanning tot gevolg.

Van monnik tot paus

De monnik laat Johanna in de steek en het meisje trekt, wederom in mannenkleren, naar Rome. Vanwege haar intelligentie weet ze al snel een plek te veroveren tussen filosofen en kardinalen. Langzamerhand windt ze de dienaren van de paus om haar vinger, en als Leo IV in 855 sterft, wordt zij – die volgens de kardinalen een hij is uiteraard – gekozen tot paus.

Paus Johannus Anglicus, zo luidt haar pauselijke titel, als verwijzing naar haar geboortegrond. Johanna zal zich waarschijnlijk onoverwinnelijk hebben gevoeld en nooit hebben kunnen vermoeden dat ze ontmaskerd zou worden. Hoewel ze haar vrouwelijkheid lange tijd weet te verbergen, wordt ze tijdens haar pausdom verliefd op haar secretaris.

Een openbare bevalling

Die liefde kent een fatale afloop, want tijdens een processie van de Sint-Pieter naar de San Giovanni in Laterano valt ze, vlak bij de San Clemente, van haar paard vanwege vreselijke pijnen. Wat blijkt: de paus is zwanger en brengt haar kind, een zoon, midden op straat ter wereld, onder de verbaasde, onthutste blikken van de toeschouwers die de paus voor hun ogen in een barende vrouw zien veranderen.

De verbazing slaat al snel om in woede. Het volk voelt zich bedrogen en zou volgens de overlevering Johanna aan de staart van haar paard hebben gebonden. Na een paar kilometer meegesleurd te zijn, werd Johanna samen met haar pasgeboren zoontje gestenigd.

Een nieuwe paus

Het leven in Rome gaat daarna al snel weer over tot de orde van de dag. Er wordt een nieuwe paus gekozen, Benedictus III, en de vorige paus wordt doodgezwegen. Een vrouwelijke paus? Nooit van gehoord!

Toch heeft het gebeurde wel degelijk invloed gehad. Zo volgde de processie nooit meer dezelfde weg; de straathoek waar Johanna was bevallen van haar zoon werd voortaan door alle pauselijke dienaren vermeden. In 1486 werd echter weer van deze gewoonte afgezien en trok de stoet weer langs de plek waar Johanna haar kind kreeg.

Johannes Burkhardt, ceremoniemeester van de paus, vermeldt dat althans in zijn verslag: ‘Zowel op de heen- als terugweg kwam de paus langs het Colosseum en door die straat waar Johannus Anglicus van een kind beviel. De paus werd hierover berispt door de aartsbisschop van Florence.’

Een altaar voor Johanna

Op de plek waar Johanna haar zoon het leven schonk en het geheim onthulde dat zijn dood werd, op de hoek van de Via dei Querceti en de Via dei SS Quattro, is nog steeds een klein altaartje te zien, waar regelmatig een bloemetje wordt neergelegd.

Of het verhaal waar is of niet, zullen we wel nooit weten. Feit is dat tot 1592 in de Duomo van Siena een borstbeeld heeft gestaan van pausin Johanna, naast dat van de andere pausen. Op last van paus Clemens VIII werd het beeld omgebouwd tot een buste van paus Zacharias, precies andersom dan Johanna ooit voor ogen had.

Met de billen bloot

Na het debacle met deze vrouwelijke paus besloot het Vaticaan voortaan geen risico meer te lopen. Elke nieuwe paus moest na zijn verkiezing aan een wel heel bijzonder examen worden onderworpen. Met dit zogenaamde stoelexamen moest het geslacht van de nieuwe paus kunnen worden vastgesteld, om te voorkomen dat er nogmaals een paus zou worden aangesteld die niet van het mannelijke geslacht was.

Over hoe dat examen precies werd uitgevoerd verschillen de meningen van de geschiedschrijvers nogal. Zo is er een bron waarin geschreven wordt over de sedes stercoraria, de ‘uitwerpselenstoel’. Een van de kardinalen moest dan aan de achterzijde onder de stoel kruipen om het onderzoek te verrichten. Een Franse dichter uit de middeleeuwen dichtte hierover het volgende:

‘De vaste wet die hier voortaan geldt,
is dat er geen paus wordt aangesteld
hoezeer hij ook belezen is of gezien,
voordat men al zijn vingers heeft geteld
en daarbij verder is gekomen dan tien.’

Als de kardinaal had vastgesteld dat alles in orde was, riep hij: Mas nobis nominus est! (‘Het is een man!’), waarop de aanwezige geestelijken uitriepen: Deo gratias!

Een andere interpretatie verhaalt over dezelfde stoel, maar dan bekleed met rood porfier. De nieuwe paus moest hierop plaats nemen zodat twee kardinalen de geslachtscontrole konden uitoefenen. Of het er altijd zo tastbaar aan toeging zoals op onderstaand plaatje is niet duidelijk, maar de controle mocht uiteraard niets aan het toeval overlaten.

Als de paus daadwerkelijk een man was, spraken de kardinalen plechtig de woorden: Testiculos habet et bene pendentes. (‘Hij heeft testikels en ze hangen goed.’) Ook nu antwoordden de aanwezige geestelijken ‘God zij gedankt!’.

Een dergelijke stoel zou nog steeds in het Vaticaan aanwezig zijn. Niet in de collectie van de Vaticaanse Musea uiteraard, maar in het Gabinetto delle Maschere. Ook in het Louvre zou nog een exemplaar te vinden zijn.

De stoel werd overigens maar tot in de zestiende eeuw gebruikt. Of de pausen daarna genoeg hadden van deze schending van hun eer – of de kardinalen van de manier van controleren, zullen we nooit weten. Feit is dat de huidige paus nooit voor zijn kardinalen met de billen bloot heeft hoeven zitten…

Boekentip: De erfgename van paus Johanna

Freya slaat met haar zusje op de vlucht voor de Deense Vikingen. Tijdens haar adembenemende tocht door Europa is ze getuige van bloedige veldslagen en levensgevaarlijke politieke intriges, verblijft ze in eeuwenoude kloosters en is ze te gast op extravagante feesten.

De moedige Freya heeft maar één doel: haar grootvader Gerold vinden, die in Rome woont als beschermheer van een wel heel bijzondere paus…

Freya vermomt zich en slaagt erin Rome te bereiken, maar daar neemt haar zoektocht een dramatische wending. Opnieuw moet ze vluchten voor een aantal levensgevaarlijke vijanden, die het op haar gemunt hebben.

De erfgename van paus Johanna | Helga Glaesener | vertaald door Cora Kool | ISBN 9789401614276 | € 21,99 | Xander Uitgevers | bestel De erfgename van paus Johanna bij je lokale boekhandel of via deze link bij bol.com (ook verkrijgbaar als e-book) | ook in het Italiaans te lezen, als L’eredità della papessa (via deze link te bestellen als e-book)