Il corno – rode pepers voor een beetje geluk

In Napels zie je naast allerlei verschillende beeldjes voor in de kerststal ook veel rode hoorntjes, als hangertjes of sleutelhangers bijvoorbeeld. Aniek Rooderkerken van Italië Uitgelicht, met wie we samen de nieuwe Special Artissimo maakten, vertelt over dit bijzondere geluksamulet:

‘Een tijd geleden viel me plots iets op. Ik bewonderde in Florence een altaarstuk waarop een Madonna met Kind te zien was en ineens zag ik dat het Christuskind een kleine rode hanger om de nek had hangen. Ik bracht mijn hand omhoog naar mijn hals en tot mijn verwondering was het echt zo; ik had eenzelfde soort hanger, een stukje bloedkoraal! Vervolgens zag ik het overal wanneer ik kerken en musea bezocht. Veel Christuskindjes bleken zo’n dergelijke hanger te dragen. Zou het om dezelfde reden zijn als waarom ik hem eerder gekocht had, een beetje geluk en vooral veel Italiaans bijgeloof?

Masaccio’s Madonna in de Galleria degli Uffizi

Ik was op dat moment in Florence voor mijn stage en onderzoek aan de Uffizi. Al verschillende malen zag ik Italianen met een ragfijn gouden kettinkje om de hals, met hieraan een klein ‘hoorntje’ van bloedkoraal. Die wilde ik uiteraard ook hebben! Vol goede moed ging ik op zoek naar het rode kleinood om het vervolgens te vinden in een klein winkeltje op de Ponte Vecchio. Een aardige verkoopster wist mij ook nog het verhaal achter de hangers te vertellen. Als amulet tegen het malocchio – het boze oog – is de vorm van deze corno, zoals de hanger genoemd wordt, die van een rode peper.

Er gaat echter nog een veel langer verhaal achter de hanger schuil. Italianen hebben de reputatie bijgelovig te zijn en dit klopt ook. Al sinds de oudheid wordt koraal gebruikt in sieraden of ter decoratie, zoals ook de oude Egyptenaren al deden. Ook de Feniciërs gebruikten het voor het afdwingen van voorspoed bij hun handelsactiviteiten. De relatieve zeldzaamheid van het materiaal maakte het erg waardevol en gewild, belangrijke kwaliteiten voor een amulet. Als we de mythologie erbij halen, weet Ovidius ons precies te vertellen waar het koraal vandaan komt; het is afkomstig van het bloed van Medusa:

‘Perseus spoelt in de zee zijn overwinnaarshanden schoon en maakt, om het Medusahoofd vol slangen te behoeden voor ‘t grove zand, een zachte bladerlaag op ‘t strand, legt daar eerst zeewiertakjes op en dan het hoofd van Phorcy’s dochter. Het verse wier, nog steeds vol eigen zuigkracht en vitaal, drinkt van Medusa’s kracht; door het contact ermee versteent het en krijgt in blad en stelen een merkwaardige nieuwe hardheid. Zeenimfen willen dit verrassende verschijnsel testen op ander zeewier: tot hun vreugd doet zich hetzelfde voor en steeds weer strooien zij dit zeewierzaad over de golven, en nog steeds heeft koraal dezelfde eigenschap: het krijgt een harde vorm, als het aan lucht is blootgesteld en wat onder water plant is, wordt daarboven harde steen’ (uit: Ovidius, Metamorphosen, vertaald door M. d’Hane-Scheltema).

Door de kracht van Medusa transformeerden de zeewiertakken tot bloedrood koraal. Dankzij deze mythologische oorsprong is het koraal eeuwenlang afgeschilderd als een symbool van leven en wedergeboorte, en is het een amulet tegen kwade krachten.

De Romeinen zagen koraal als een ornament met helende en bezwerende krachten, in het bijzonder met betrekking tot de bescherming van kinderen, die een hanger van koraal droegen of vermalen koraal kregen toegediend als behandeling tegen aanvallen, nachtmerries en pijn van doorkomende tandjes.

In de middeleeuwen kreeg koraal ook religieus belang en werd het een talisman tegen het boze oog. Tijdens de renaissance bleef het deze functie behouden en werd het bloedkoraal gebruikt in de productie van heilige voorwerpen, waarna zich tijdens de barok vooral in Zuid-Italië een bloeiende handel in devotionele en mythologische objecten van koraal ontwikkelde. Een van de meest wijdverspreide symbolische eigenschappen door de eeuwen heen is de beschermende waarde van koraal voor pasgeboren baby’s.

We komen dus door de eeuwen heen ook allerlei versies tegen van de corno, oorspronkelijk in hoorn maar ook in goud, zilver en bloedkoraal. Toen na de ontdekking van Amerika de eerste chilipepers werden geïmporteerd, waren deze niet enkel populair in de keuken, maar deden ze men ook direct denken aan de bloedkoralen gelukshangers. Waar de oude amuletten de grillige vorm van koraal behielden, kreeg het nieuwe amulet steeds meer de vorm van een Spaanse peper.

Ook de pepers zelf kregen een belangrijk bijgeloof met zich mee. Het zou bescherming bieden tegen ontrouw van een geliefde wanneer je gedroogde chilipepers onder het hoofdkussen legt en de kracht ervan wordt sterker wanneer je een aantal pepers samenbindt met een rood lint. En mocht je ooit door iemand vervloekt worden, strooi dan zoveel mogelijk pepers door het huis!

De vraag rijst waarom, als het als amulet voor wereldlijke zaken – geluk, gezondheid en voorspoed – werd gebruikt, het Christuskind ook een dergelijk amulet draagt? In veel veertiende en vijftiende-eeuwse schilderijen siert het bloedkoraal de nek van het kindje Jezus. Volgens de christelijke traditie symboliseert het koraal, immers bloedrood, het bloed van Christus, vergoten aan het kruis voor de redding van de gehele mensheid. Het koraal om de nek van een pasgeboren kind hangen staat gelijk aan het beschermen van het kind tegen het verraad door het kwaad.

De meer wereldlijke traditie vertelt dat de kleine scherpe bladeren van koraal vloeken vastnagelden, die waren uitgesproken door afgunst, en dat het koraal beschermde tegen een plotselinge dood, in het bijzonder voor kinderen. In de middeleeuwen en de renaissance was de kindersterfte in Italië, zoals overal in die tijd, namelijk enorm hoog. Hiernaast waren – ondanks alle mooie verhalen over de opgehemelde renaissance – de maatschappij en de stad gevaarlijk. Om met name kleine kinderen te beschermen, kregen zij vaak een kettinkje om de nek, met hieraan een stukje koraal of een hanger in de vorm van een koraaltakje.

Omdat natuurlijk ook het Christuskind enige bescherming moest hebben, werd over bestaande fresco’s vaak eenzelfde kettinkje geschilderd. Voorbeelden zijn talloos en te vinden in werken van bijvoorbeeld Piero della Francesca, Squarcione en Jacopo Bellini.

Madonna della Senigallia – Piero della Francesca

De meeste hangers hebben de ruwe vorm van een koraal, maar je komt allerlei vormen tegen. Als je in een museum bent, let dan maar eens goed op. Je ziet de verflaag van het hangertje vaak bovenop de originele schildering zitten, een teken dat het amulet later aan de voorstelling is toegevoegd. Kijk goed, maar non toccare!

In sommige portretten en devotionele schilderijen worden decoratieve en architecturale elementen van koraal gebruikt, met name in de Toscaanse portretkunst. Kijk bijvoorbeeld eens goed naar het portret van Giovanna Tornabuoni door Ghirlandaio:

Ook in altaarstukken zijn voorwerpen in koraal afgebeeld bij de decoratie van tronen of luifels die plaats bieden aan Maria en het kindje Jezus. Het koraal werd gebruikt in de vorm van parelsnoeren of koraaltakken van aanzienlijke grootte. Een voorbeeld is de Pala della Vittoria van Andrea Mantegna waar een grote tak koraal is afgebeeld, hangend aan draden van parels, kristallen en koraal:

Tegenwoordig vind je de gelukspepers en -hangers overal in Italië. De mooie bloedkoralen versie in de gioielleria, maar ook de iets minder mooie plastic variant tussen de kerststalfiguren aan de Via San Gregorio Armeno in Napels. De meeste hebben de kleur van de oorspronkelijke bloedkoralen hangers en de vorm van een Spaanse peper, en zijn nog steeds een amulet tegen het malocchio. Maar voor wie hier niet meer in gelooft, is het een geluksbrenger. Wrijf erover voor je een gokje waagt, hang hem op in de keuken voor wat extra geluk bij het bereiden van een heerlijke maaltijd, of hang hem op in de auto als bescherming tegen verkeersongelukken.

Het mooiste blijft echter het gouden kettinkje met de hanger van koraal. Mocht je binnenkort dus in Italië zijn en de etalage van een gioielleria voorbij lopen, ga dan eens op zoek naar dat felrode kleinood. Wie weet brengt het je fortuna!’